Tarihçe
BİNGÖL İLİ TARİHÇESİ
Doğu Anadolu Bölgesi’nin yukarı Fırat Bölümü’nde yer alan Bingöl, adına ilişkin pek çok efsane ile tanınır. Tarih boyunca çeşitli medeniyetlerin egemenliğinde kalan il, daha önce “ÇEVLIK” ya da halk dilinde. “ÇOLİG” adıyla Palu ilçesine bağlı bir bucaktır. 1872 yılında ise “ÇAPAKÇUR” adıyla ilçe; 1936 yılında (yine aynı isimle 04.01.1936 tarihli 3197 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan 2885 sayılı kanunla) il haline getirilir. İl Merkezi “Çapakçur” adı altında 1945’e kadar bu isimle anılmıştır. 1945 yılında “BİNGÖL” adı verilir ve bu isimle anıla gelir.
İlin eski adı olan “ÇEVLİK” Anadolu halk ağızlarında; dere kenarında bulunan bağlık-bahçelik yer anlamına gelir. Gerçekten de Bingöl’ün eski yerleşim alanı olan Çevlik; Çapakçur Suyu’nun kenarında bağlık bahçelik yeşil bir ovada kurulmuş olup, ismiyle tenasüp içindedir. “ÇEVLİK” kelimesi halk dilinde hala “ÇOLİG’ olarak varlığını muhafaza etmektedir. Bugün birçok kişi Bingöl isminin yanında “Çolig” ismini kullanmaktadır. Özellikle kırsal kesimlerde il merkezi bu isimle anılır.
Günümüzdeki Bingöl’ün yerinde kurulmuş olan ve 1945 yılına kadar Çapakçur adıyla bilinen yerinin adına ise ilk defa ortaçağ İslam kaynaklarında Cebelü Cur (Yakut, iİ, 102) şeklinde rastlanmaktadır.” Çapakçur adının tam olarak ne zamandan beri kullanıldığı bilinmemektedir. Ancak Evliya Çelebi, Seyahatnamesinde Çapakçur’un Büyük İskender tarafından kurulduğunu ve bu ismi de onun koyduğunu rivayetlere dayanarak belirtir.
Seyahatnamede Büyük İskender’in ağrılarına şifa bulmak ve başındaki iki boynuzdan kurtulmak için nice doktorlara başvurduğu halde bir türlü derdine çare bulamadığı için sonunda ab-ı hayat’ı aramaya kalkıştığı anlatılır. Ab-ı hayatı bulmak için epeyce uğraşan İskender sonunda kaynağın kendisi olmasa da ondan beslenen bir pınardan içip ağrılarından ve boynuzlarından kurtulmuş, faydasını gördüğü suya “Makdis Lisanı” üzere “Cennet Suyu” anlamına gelen Çapakçur adını verir. Hekimlerinden Filkos’u yanına çağırıp demiş ki; “ Bu kadar zamandan beri benimle uğraştınız ve ağrıma bir ilaç bulmaya kadir olmadınız. İlacını Cenab-ı Allah Cennet nehirlerinden verdi. Burada benim için bir kale inşa edip, ismini “ Çapakçur” verin. Bu emir üzerine Murat Nehri kenarında 315 günde Çapakçur Kalesi inşa edilmiştir.” Bu tarihten itibaren 1945 yılına kadar Çapakçur, il merkezi’nin ismi olarak kullanılır.
1945 yılında Bingöl adı verilir. Bingöl adını, bu adla anılan dağdan almıştır. Dağ ise adını, üzerindeki irili-ufaklı yüzlerce, belki de binlerce buzul gölden almıştır. Böylece başı pare pare dumanlı doruğu süt beyaz olan karlı dağın üzerindeki buzul göller bir kente ve bir ile isim olmakla onun bağrında ebedileşiverdiler.
Bingöl adına ilişkin pek çok efsaneden en çok bilinenleri şu ikisidir.
1- Evliya Çelebi Seyahatnamesinde şöyle hikaye etmiştir. “ Bir avcı, bir kuş vurmuş, onu gölde temizlerken, kuş canlanmış ve göle dalıp kaybolmuş. Gölün ab-ı hayat kaynağı olduğu meydana çıkmıştır. Bu sır meydana çıkınca Allah’ın emriyle bin parçaya bölünmüş ve hangisinin ab-ı hayat kaynağı olduğu bilinmez olmuş.
2- “Bu bölgede savaşmakta olan iki ordudan birinde su sıkıntısı başlar. Bir kolu su bulmak için dağlara çıkar. Nitekim güzel bir su bulup içerler. Fakat bir dahaki sefere kolay bulunması için de suyun yanına bezden bir işaret koyarlar. Birliklerine dönen askerlerin yerine diğer bir kol su içmek için dağlara tırmanmaya başlar. Başlarındaki komutan bir tepeye çıkıp ta yüzlerce gölü aynı anda görünce, hayretini şöyle ifade eder. Burası bir göl değil, bin göl ve böylece o savaşın yapıldığı bölgedeki şehrin adı “BİNGÖL” olarak söylenilmeye başlar. İşte Bingöl adı bu ve benzeri ifadelerle bilinmektedir.
İLİN TARİHİ
CUMHURİYETİN, İLANINA KADAR TARİHİ DEVRE VE OLAYLAR
Bingöl'ün tarihi çok eskilere dayanır. Bingöl yakınlarında Ahpik köyü ile Karlıova'nın Küpik köyünde bulunan mağaralar çok eski devirlere aittir. Tarihte ilk defa Anadolu birliğini kuran Hititler, Bingöl'ün dağlık arazisine ulaşamamışlardır. Hurriler (Suariler), Kimmerler, Asurlular, İskitler'den sonra M.Ö. 7. asırda Medler, M.Ö. 6. asırda Persler, M.Ö. 4. asırda İskender bölgeyi işgal etmiştir. Makedonya Krallığı bölününce bölge Pantlar, Selökidler ve Romalılar arasında el değiştirmiştir. Roma İmparatorluğunun ikiye ayrılması üzerine de, Doğu Roma (Bizans) payına düşmüş ve zaman zaman Bizans ile Sasaniler arasında el değiştirmiş ve Bizanslıların elinde kalmıştır. M.S. 7. asırda İslam orduları Hazret-i Halid ibni Velid kumandasında gelerek Azakpert ve Kiği kalelerini fethetmiş ve bölgeye İslamiyet yayılmış ve Müslümanlar yerleşmiştir. Daha sonraları Bizans bu bölgeyi yeniden işgal etmiştir.1071 Malazgirt Zaferinden sonra, Alparslan'ın emirlerinden Mengüç Bey, Erzincan'ı alarak, beyliğini kurunca, Kiğı ve Bingöl Yaylalarını Mengüç Beyliğine kattı. Daha sonra Saltukoğulları, Danişmendliler ve 1402'de Timur Han bölgeye hakim oldu. Timur Han 1403'te Anadolu'dan ayrılınca, Bingöl, Akkoyunluların eline geçti. 1473 Otlukbeli Savaşında Osmanlı Hükümdarı Fatih Sultan Mehmed Han, Akkoyunlu Hükümdarı Uzun Hasan'ı yenince, bu bölge Osmanlı Devletinin eline geçti. Daha sonra da Şah İsmail Bingöl'ü işgal etti. Osmanlı Hükümdarı Yavuz Sultan Selim Han 1514'te Çaldıran Meydan Savaşında İran'ı yenince, bu tarihten itibaren Bingöl hiçbir zaman tamamen işgal edilemedi. Osmanlı devrinde Diyar-ı Bekr Beylerbeyliğini (eyaletini)teşkil eden 24 sancaktan (vilayetten) ikisinin merkezi olan Genç ve Çapakçur'u içine almıştır. Bingöl düşman istilası görmeyen illerimizden biridir.
BİNGÖL TARİHİNİN KRONOLOJİK SIRALAMASI
M.Ö.1300 | Bingöl yöresi Alenler Saspiriler, Medler, Sakalar, Kardanilerden oluşan Göç dalgasının etkisinde kaldı. |
M.Ö.1200 | Bingöl yöresine Galatlar, Giritler, Aramiler İkinci göç dalgasını oluşturdular. |
M.Ö.800 | Kimerler, Asurlular ve İskitlerin etkisi altında kaldı. |
M.Ö.678 | Kimerler Asurlulara yenildiler. |
M.Ö.660 | Asur Kralı Asurbanipal yörede egemenliğini kabul ettirdi. |
M.Ö.644 | Bingöl İskitlerin egemenliğine girdi. |
M.Ö.600 | Pers Saftarlığı dönemi başladı. |
M.Ö.300 | Selokit krallığı bölgede etkinlik kazanmaya başladı. |
M.Ö.189 | Selokit kralı Antihokhos Romalılara yenildi |
M.Ö.150 | Arat krallığı bölgede egemen oldu. |
M.Ö.123 | Part kralı II. Mitridat İskitleri yendi ve Aras Krallığı üzerine yürüdü. |
M.Ö.60 | Roma İmparatorluğu yöreyi egemenliği altına aldı. |
M.Ö.51 | Aras Part Birleşik Orduları Roma Ordularını yenerek Antakya'ya ulaştı. |
M.Ö.38 | Roma yeniden etkin oldu. |
M.S.395 | Bizans dönemi başladı. |
M.S.634 | İslam Orduları Kasidiye ve Havand zaferleri sonunda Doğu Anadolu Topraklarına yerleştiler. |
1200 | Kığı ve Bingöl Yaylasının batı kısımları Mengüçlerin eline geçti. |
1230 | Kığı ve Bingöl 1.Alaattin Keykubat tarafından alındı. |
1243 | Moğollar Selçukluları yenerek Bingöl ile birlikte Anadolu Topraklarını ele geçirdiler. |
1400 | Erzurum Erzincan Akkoyunlularca alındı. |
1473 | Fatih Sultan Mehmet Otluk belinde Uzun Hasanı yenerek Şah ismail bunu fırsat bilerek Doğu Anadolu Topraklarını ele geçirdi. |
1515 | I.Selim Şah Ismaili yendi. |
1844 | Bingöl Çevlik adı ile nahiye merkezi oldu ve Palu ilçesine bağlandı. |
1845 | Yapılan düzenlemede Bingöl Erzurum'a Bağlandı. |
1848 | Çapakçur ve Genç Diyarbakır Sancağına, Kığı Erzurum'a bağlı ilçe durumuna getirildi. |
1864 | Solhan Muş bölgesi Erzurum İline bağlandı. |
1868 | Genç bölgesi nahiye olarak Diyarbakır'a bağlandı. |
03.02.1916 | Varto Rus işgaline uğradı |
15.05.1916 | Ruslar Kiğı'ya saldırdı. |
08.06.1916 | Ruslar Çapakçur cephesine saldırdı. |
11.06.1916 | Ruslar Masalla deresine saldırdı |
08.07.1916 | Ruslar ikinci defa Kığı Cephesine saldırdı. |
11.08.1916 | Kiğı işgalden kurtuldu. |
18.12.1917 | Erzincan da Ruslarla yapılan anlaşma sonucu Ruslar Anadolu cephesinden çekildi. |
20.04.1924 | Genç il yapıldı. |
1927 | Genç ilçe yapıldı. |
04.01.1936 | 2885 sayılı yasayla Çapakçur il merkezi olmak üzere Bingöl il oldu. Genç Solhan Kiğı il sınırları içine alındı. |
1957 | Bingöl il Merkezine ilk defa lise açıldı. |
22.05.1971 | Bingöl ve çevresinde deprem oldu. 800 kişi öldü. |
01.05.2003 | Bingöl ve çevresinde deprem oldu. 180 kişi öldü |
CUMHURİYET DEVRİNDE BİNGÖL
Cumhuriyetin ilanından sonra 1926 yılında Elazığ 1929 yılında da Muş illerine bağlanan Bingöl, 1936 yılında Vilayet olmuştur.1945 yılında da İl Merkezi olan Çapakçur’un adı Bingöl olarak değiştirilmiştir.